زمان تقریبی مطالعه: 18 دقیقه
 

ثابت بن هرمز




ثابت بن هرمز، محدّث و راوی قرن دوم و از سران بُتریه است.


۱ - نام و نسب


کنیه‌اش ابوالمِقْدام بود،
[۱] احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۱۶، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
[۲] محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، ج۱، ص۱۱۰، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.    
[۳] ابن ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن الموتلف و المختلف فی الاسماء والکنی و الانساب، ج۲، ص۴۰۳، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، بیروت.
[۴] یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۳۴، ص۳۱۵، چاپ بشارعواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
نام پدرش به صورت مصغر، یعنی هُرَیْمِز، نیز ضبط شده است.
[۵] ابن حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، ج۱، ص۵۵۹، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵.


۲ - محل زندگی


او را به سبب سکونت در کوفه ، کوفی
[۶] محمدبن اسماعیل بخاری، کتاب التاریخ الکبیر، ج ۲، جزء ۱، قسم ۲، ص ۱۷۱، (بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶).    
[۷] محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، ج۱، ص۱۲۹، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.    
و به جهت این‌که از موالی بنی عجل بوده است، عِجْلی
[۸] محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، ج۱، ص۱۱۰، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.    
و چون ایرانی بوده، فارسی
[۹] محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، ج۱، ص۱۱۰، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.    
[۱۰] ابن داوود حلّی، کتاب الرجال، ج۱، ص۶۰، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم.    
خوانده‌اند.

۳ - لقب


در بسیاری از منابع، با لقب حدّاد (آهنگر) از او یاد شده
[۱۱] محمدبن اسماعیل بخاری، کتاب التاریخ الکبیر، ج ۲، جزء ۱، قسم ۲، ص ۱۷۱، (بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶).    
[۱۲] ابن ابی حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، ج۲، ص۴۵۹، حیدرآباد دکن ۱۳۷۱ـ ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.
[۱۳] احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۱۶، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
[۱۴] محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، ج۱، ص۱۱۰، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.    
[۱۵] محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، ج۱، ص۱۲۹، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.    
[۱۶] ابن داوود حلّی، کتاب الرجال، ج۱، ص۱۴۴، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم.    
ظاهراً آهنگری شغل وی بوده است.

۴ - تولد و درگذشت


سال تولد و وفات وی معلوم نیست ولی باتوجه به این‌که طوسی
[۱۷] محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، ج۱، ص۱۱۰، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.    
[۱۸] محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، ج۱، ص۱۲۹، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.    
[۱۹] محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، ج۱، ص۱۷۳، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.    
او را از اصحاب امام سجاد ، امام باقر و امام صادق علیهم‌السلام دانسته، به نظر می‌رسد که در دهه‌های پایانی قرن اول تا نیمه قرن دوم می‌زیسته است.

۵ - عقیده


کشّی (متوفی نیمه اول قرن چهارم)،
[۲۰] محمدبن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۲۳۲ـ۲۳۳، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
[۲۱] محمدبن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۲۳۶، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
[۲۲] محمدبن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۳۹۰، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
ثابت بن هرمز را از سران بتریه دانسته و از امام باقر علیه‌السلام نقل کرده است که او و چند تن از پیشوایان بتریه در شمار منافقان بودند و بسیاری از مردم را به گمراهی کشیدند.
[۲۳] محمدبن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۲۴۰ـ۲۴۱، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.


۵.۱ - نقل کلینی


درعین حال، کلینی
[۲۴] کلینی، اصول کافی، ج۸، ص۲۷۰.    
حدیثی از امام باقر علیه‌السلام را به نقل از او آورده است، که به نظر مامقانی
[۲۵] عبداللّه مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، ج۱، بخش ۲، ص۱۹۴، چاپ سنگی نجف ۱۳۴۹ـ۱۳۵۲.
با قول به بتری مذهب بودن او منافات دارد، مگر آن‌که بگوییم ثابت بن هرمز در آغاز بتری مذهب بوده و پس از دیدار با امام باقر علیه‌السلام، از این مذهب برگشته است.

۵.۲ - نظر تستری


تستری
[۲۶] تستری، قاموس الرجال، ج۲، ص۴۷۱ـ۴۷۳.
این سخن مامقانی را، با توجه به صراحت کلام کشّی، نپذیرفته است.
او همچنین سکوت ذهبی
[۲۷] محمدبن احمد ذهبی، میزان الاعتدال فی نقدالرجال، ج۱، ص۳۶۸، چاپ علی محمد بجاوی، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴، چاپ افست بیروت.
و ابن حجر عسقلانی
[۲۸] ابن حجر عسقلانی، تقریب التهذیب، ج۱، ص۱۴۸، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
از اظهارنظر درباره مذهب ثابت بن هرمز را قرینه ای بر شیعه نبودن او و مؤید سخن کشّی دانسته است.
به نظر می‌رسد از همین روست که ثابت در منابع شیعی، در نقل حدیث ضعیف معرفی شده است.
[۲۹] ابن داوود حلّی، کتاب الرجال، ج۱، ص۶۰، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم.    
[۳۰] محمدامین بن محمدعلی کاظمی، هدایة المحدثین الی طریقة المحمدین، ج۱، ص۲۷، چاپ مهدی رجایی، قم ۱۴۰۵.


۵.۳ - نظر اهل سنت


رجال شناسان اهل سنّت ، ثابت بن هرمز را ثقه دانسته
[۳۱] ابن حنبل، العلل و معرفة الرجال، ج۳، ص۹۶، چاپ وصی اللّه بن محمود عباس، بیروت ۱۴۰۸.
[۳۲] ابن ابی حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، ج۲، ص۴۵۹، حیدرآباد دکن ۱۳۷۱ـ ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.
[۳۳] ابن حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، ج۱، ص۵۵۹، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵.
و برخی، به نقل از ابن قَطّان، آورده‌اند کسی را نمی‌شناسند که ضعیفش شمرده باشد، مگر دارَقُطنی.
[۳۴] ابن حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، ج۱، ص۵۵۹، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵.
[۳۵] محمدبن یوسف شمس شامی، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیرالعباد، ج۱۲، ص۳۵۸، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.

ابن ابی حاتِم،
[۳۶] ابن ابی حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، ج۱، ص۹ـ۱۱، حیدرآباد دکن ۱۳۷۱ـ ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.
در تقسیم بندی خود او را در طبقه ششم، یعنی طبقه اتباعِ تابعین جای داده است.

۶ - مشایخ


ثابت از افرادی روایت کرده که عمدتاً در طبقه تابعین جای دارند.
برخی از آنان عبارت‌اند از: سعیدبن مُسَیّب، زیدبن وَهْب، سعیدبن جُبَیْر،
[۳۷] محمدبن اسماعیل بخاری، کتاب التاریخ الکبیر، ج ۲، جزء ۱، قسم ۲، ص ۱۷۱، (بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶).    
[۳۸] ابن ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن الموتلف و المختلف فی الاسماء والکنی و الانساب، ج۲، ص۴۰۳، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، بیروت.
[۳۹] عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۲، ص۱۸۲.
حبّة عَرَنی،
[۴۰] ابن ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن الموتلف و المختلف فی الاسماء والکنی و الانساب، ج۲، ص۳۲۰، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، بیروت.
[۴۱] یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۵، ص۳۵۱ـ۳۵۲، چاپ بشارعواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
عدیّبن دینار،
[۴۲] یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۱۹، ص۵۳۲، چاپ بشارعواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۴۳] یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۳۴، ص۳۱۵، چاپ بشارعواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
سعیدبن علاقه هاشمی،
[۴۴] یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۱۱، ص۲۸، چاپ بشارعواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
زیادبن مُنْذر هَمْدانی
[۴۵] یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۹، ص۵۱۷ ـ ۵۱۸، چاپ بشارعواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
و عبیدبن کرب.
[۴۶] ابن ابی حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، ج۵، ص۴۱۳، حیدرآباد دکن ۱۳۷۱ـ ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.


۷ - شاگردان


از ثابت بن هرمز، به جز پسرش عمرو،
[۴۷] ابن ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن الموتلف و المختلف فی الاسماء والکنی و الانساب، ج۲، ص۴۰۳، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، بیروت.
[۴۸] فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۱۶، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
[۴۹] عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۲، ص۱۸۲.
این افراد روایت کرده‌اند: سفیان ثوری،
[۵۰] محمدبن اسماعیل بخاری، کتاب التاریخ الکبیر، ج ۲، جزء ۱، قسم ۲، ص ۱۷۱، (بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶).    
[۵۱] ابن ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن الموتلف و المختلف فی الاسماء والکنی و الانساب، ج۲، ص۴۰۳، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، بیروت.
[۵۲] یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۱۱، ص۱۵۶، چاپ بشارعواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
شعبة بن حجاج،
[۵۳] یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۱۲، ص۴۸۱، چاپ بشارعواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۵۴] ابن حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، ج۱، ص۵۵۸، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵.
حَکَم بن عتیبه،
[۵۵] ابن حنبل، العلل و معرفة الرجال، ج۳، ص۹۶، چاپ وصی اللّه بن محمود عباس، بیروت ۱۴۰۸.
[۵۶] ابن ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن الموتلف و المختلف فی الاسماء والکنی و الانساب، ج۲، ص۴۰۳، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، بیروت.
[۵۷] عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۲، ص۱۸۲.
شریک بن عبداللّه نخعی،
[۵۸] یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۱۲، ص۴۶۳، چاپ بشارعواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۵۹] ابن حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، ج۱، ص۵۵۸، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵.
خلیل بن زیاد محاربی،
[۶۰] یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۸، ص۳۳۷، چاپ بشارعواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
ابواسحاق سَبیعی، اعمش و منصوربن معتمر.
[۶۱] ابن حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، ج۱، ص۵۵۸، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵.


۸ - فرزند


بنا بر نقل نجاشی ،
[۶۲] احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۱۶ ۱۱۷، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
ثابت بن هرمز کتابی را از امام سجاد علیه‌السلام روایت کرده که پسر ثابت، عمرو، نیز آن را به نقل از پدرش روایت کرده است.
رجالیان شیعه عمروبن ثابت را نیز همچون پدرش در شمار اصحاب امام سجاد، امام باقر و امام صادق علیهم‌السلام آورده‌اند.
[۶۳] احمدبن محمد برقی، کتاب الرجال، ج۱، ص۹، تهران ۱۳۸۳.
[۶۴] احمدبن محمد برقی، کتاب الرجال، ج۱، ص۱۱، تهران ۱۳۸۳.
[۶۵] احمدبن محمد برقی، کتاب الرجال، ج۱، ص۱۶، تهران ۱۳۸۳.
[۶۶] احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۲۹۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
[۶۷] ابن داوود حلّی، کتاب الرجال، ج۱، ص۱۴۴، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم.    
[۶۸] عنایة اللّه قهپائی، مجمع الرجال، ج۴، ص۲۵۷، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانی، اصفهان ۱۳۸۴ـ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
[۶۹] اختیار معرفة الرجال، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.


۸.۱ - مدح رجالیان


در میان رجالیان امامی ، ابن داوود حلّی
[۷۰] ابن داوود حلّی، کتاب الرجال، ج۱، ص۱۴۴، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم.    
و علامه حلّی
[۷۱] حسن بن یوسف علامه حلّی، رجال العلامة الحلی، ج۱، ص۲۴۱، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۱/۱۹۶۱، چاپ افست قم ۱۴۰۲.
عمرو را ثقه و ممدوح دانسته‌اند و ابن غضائری
[۷۲] عنایة اللّه قهپائی، مجمع الرجال، ج۴، ص۲۵۷، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانی، اصفهان ۱۳۸۴ـ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
او را تضعیف کرده است.

۸.۲ - مدح امام صادق


بنا بر روایتی که کشی
[۷۳] محمدبن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۳۹۲، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
نقل کرده، روزی در موسم حج ، امام صادق علیه‌السلام در آستانه کعبه نشسته بود و با مردی از قریش از اندک بودن حج گزاران واقعی سخن می‌گفت.
در این حال عمروبن ابی المِقْدام از آن‌جا عبور کرد، امام فرمود این حج گزار واقعی است.

۸.۳ - نظر مورخان سنی


ابن سعد ، از مورخان اهل سنّت ، عمرو را شیعه افراطی و درنتیجه معتمد ندانسته و وفاتش را در دوران خلافت هارون عباسی (۱۷۰ـ۱۹۳) ذکر کرده است.
[۷۴] ابن‌سعد، الطبقات الکبرى (لیدن)، ج۶، ص۲۶۷، طبقات الکبری.


۹ - فهرست منابع


(۱) ابن ابی حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن ۱۳۷۱ـ ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.
(۲) ابن حجر عسقلانی، تقریب التهذیب، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
(۳) ابن حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵.
(۴) ابن حنبل، العلل و معرفة الرجال، چاپ وصی اللّه بن محمود عباس، بیروت ۱۴۰۸.
(۵) ابن داوود حلّی، کتاب الرجال، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم.
(۶) ابن‌سعد، الطبقات الکبرى (لیدن)، طبقات الکبری.
(۷) ابن ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن الموتلف و المختلف فی الاسماء والکنی و الانساب، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، بیروت.
(۸) محمدبن اسماعیل بخاری، کتاب التاریخ الکبیر، (بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶).
(۹) احمدبن محمد برقی، کتاب الرجال، تهران ۱۳۸۳.
(۱۰) تستری، قاموس الرجال.
(۱۱) محمدبن احمد ذهبی، میزان الاعتدال فی نقدالرجال، چاپ علی محمد بجاوی، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴، چاپ افست بیروت.
(۱۲) عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب.
(۱۳) محمدبن یوسف شمس شامی، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیرالعباد، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
(۱۴) محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.
(۱۵) حسن بن یوسف علامه حلّی، رجال العلامة الحلی، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۱/۱۹۶۱، چاپ افست قم ۱۴۰۲.
(۱۶) عنایة اللّه قهپائی، مجمع الرجال، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانی، اصفهان ۱۳۸۴ـ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
(۱۷) محمدامین بن محمدعلی کاظمی، هدایة المحدثین الی طریقة المحمدین، چاپ مهدی رجایی، قم ۱۴۰۵.
(۱۸) محمدبن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
(۱۹) کلینی، اصول کافی.
(۲۰) عبداللّه مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، چاپ سنگی نجف ۱۳۴۹ـ۱۳۵۲.
(۲۱) یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، چاپ بشارعواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
(۲۲) احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷؛

۱۰ - پانویس

 
۱. ↑ احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۱۶، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۲. ↑ محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، ج۱، ص۱۱۰، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.    
۳. ↑ ابن ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن الموتلف و المختلف فی الاسماء والکنی و الانساب، ج۲، ص۴۰۳، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، بیروت.
۴. ↑ یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۳۴، ص۳۱۵، چاپ بشارعواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۵. ↑ ابن حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، ج۱، ص۵۵۹، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵.
۶. ↑ محمدبن اسماعیل بخاری، کتاب التاریخ الکبیر، ج ۲، جزء ۱، قسم ۲، ص ۱۷۱، (بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶).    
۷. ↑ محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، ج۱، ص۱۲۹، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.    
۸. ↑ محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، ج۱، ص۱۱۰، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.    
۹. ↑ محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، ج۱، ص۱۱۰، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.    
۱۰. ↑ ابن داوود حلّی، کتاب الرجال، ج۱، ص۶۰، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم.    
۱۱. ↑ محمدبن اسماعیل بخاری، کتاب التاریخ الکبیر، ج ۲، جزء ۱، قسم ۲، ص ۱۷۱، (بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶).    
۱۲. ↑ ابن ابی حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، ج۲، ص۴۵۹، حیدرآباد دکن ۱۳۷۱ـ ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.
۱۳. ↑ احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۱۶، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۱۴. ↑ محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، ج۱، ص۱۱۰، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.    
۱۵. ↑ محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، ج۱، ص۱۲۹، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.    
۱۶. ↑ ابن داوود حلّی، کتاب الرجال، ج۱، ص۱۴۴، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم.    
۱۷. ↑ محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، ج۱، ص۱۱۰، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.    
۱۸. ↑ محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، ج۱، ص۱۲۹، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.    
۱۹. ↑ محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، ج۱، ص۱۷۳، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.    
۲۰. ↑ محمدبن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۲۳۲ـ۲۳۳، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۲۱. ↑ محمدبن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۲۳۶، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۲۲. ↑ محمدبن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۳۹۰، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۲۳. ↑ محمدبن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۲۴۰ـ۲۴۱، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۲۴. ↑ کلینی، اصول کافی، ج۸، ص۲۷۰.    
۲۵. ↑ عبداللّه مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، ج۱، بخش ۲، ص۱۹۴، چاپ سنگی نجف ۱۳۴۹ـ۱۳۵۲.
۲۶. ↑ تستری، قاموس الرجال، ج۲، ص۴۷۱ـ۴۷۳.
۲۷. ↑ محمدبن احمد ذهبی، میزان الاعتدال فی نقدالرجال، ج۱، ص۳۶۸، چاپ علی محمد بجاوی، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴، چاپ افست بیروت.
۲۸. ↑ ابن حجر عسقلانی، تقریب التهذیب، ج۱، ص۱۴۸، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
۲۹. ↑ ابن داوود حلّی، کتاب الرجال، ج۱، ص۶۰، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم.    
۳۰. ↑ محمدامین بن محمدعلی کاظمی، هدایة المحدثین الی طریقة المحمدین، ج۱، ص۲۷، چاپ مهدی رجایی، قم ۱۴۰۵.
۳۱. ↑ ابن حنبل، العلل و معرفة الرجال، ج۳، ص۹۶، چاپ وصی اللّه بن محمود عباس، بیروت ۱۴۰۸.
۳۲. ↑ ابن ابی حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، ج۲، ص۴۵۹، حیدرآباد دکن ۱۳۷۱ـ ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.
۳۳. ↑ ابن حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، ج۱، ص۵۵۹، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵.
۳۴. ↑ ابن حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، ج۱، ص۵۵۹، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵.
۳۵. ↑ محمدبن یوسف شمس شامی، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیرالعباد، ج۱۲، ص۳۵۸، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
۳۶. ↑ ابن ابی حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، ج۱، ص۹ـ۱۱، حیدرآباد دکن ۱۳۷۱ـ ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.
۳۷. ↑ محمدبن اسماعیل بخاری، کتاب التاریخ الکبیر، ج ۲، جزء ۱، قسم ۲، ص ۱۷۱، (بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶).    
۳۸. ↑ ابن ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن الموتلف و المختلف فی الاسماء والکنی و الانساب، ج۲، ص۴۰۳، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، بیروت.
۳۹. ↑ عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۲، ص۱۸۲.
۴۰. ↑ ابن ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن الموتلف و المختلف فی الاسماء والکنی و الانساب، ج۲، ص۳۲۰، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، بیروت.
۴۱. ↑ یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۵، ص۳۵۱ـ۳۵۲، چاپ بشارعواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۴۲. ↑ یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۱۹، ص۵۳۲، چاپ بشارعواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۴۳. ↑ یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۳۴، ص۳۱۵، چاپ بشارعواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۴۴. ↑ یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۱۱، ص۲۸، چاپ بشارعواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۴۵. ↑ یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۹، ص۵۱۷ ـ ۵۱۸، چاپ بشارعواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۴۶. ↑ ابن ابی حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، ج۵، ص۴۱۳، حیدرآباد دکن ۱۳۷۱ـ ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.
۴۷. ↑ ابن ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن الموتلف و المختلف فی الاسماء والکنی و الانساب، ج۲، ص۴۰۳، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، بیروت.
۴۸. ↑ فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۱۶، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۴۹. ↑ عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۲، ص۱۸۲.
۵۰. ↑ محمدبن اسماعیل بخاری، کتاب التاریخ الکبیر، ج ۲، جزء ۱، قسم ۲، ص ۱۷۱، (بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶).    
۵۱. ↑ ابن ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن الموتلف و المختلف فی الاسماء والکنی و الانساب، ج۲، ص۴۰۳، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، بیروت.
۵۲. ↑ یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۱۱، ص۱۵۶، چاپ بشارعواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۵۳. ↑ یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۱۲، ص۴۸۱، چاپ بشارعواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۵۴. ↑ ابن حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، ج۱، ص۵۵۸، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵.
۵۵. ↑ ابن حنبل، العلل و معرفة الرجال، ج۳، ص۹۶، چاپ وصی اللّه بن محمود عباس، بیروت ۱۴۰۸.
۵۶. ↑ ابن ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن الموتلف و المختلف فی الاسماء والکنی و الانساب، ج۲، ص۴۰۳، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، بیروت.
۵۷. ↑ عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۲، ص۱۸۲.
۵۸. ↑ یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۱۲، ص۴۶۳، چاپ بشارعواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۵۹. ↑ ابن حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، ج۱، ص۵۵۸، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵.
۶۰. ↑ یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۸، ص۳۳۷، چاپ بشارعواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۶۱. ↑ ابن حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، ج۱، ص۵۵۸، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵.
۶۲. ↑ احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۱۶ ۱۱۷، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۶۳. ↑ احمدبن محمد برقی، کتاب الرجال، ج۱، ص۹، تهران ۱۳۸۳.
۶۴. ↑ احمدبن محمد برقی، کتاب الرجال، ج۱، ص۱۱، تهران ۱۳۸۳.
۶۵. ↑ احمدبن محمد برقی، کتاب الرجال، ج۱، ص۱۶، تهران ۱۳۸۳.
۶۶. ↑ احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۲۹۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۶۷. ↑ ابن داوود حلّی، کتاب الرجال، ج۱، ص۱۴۴، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم.    
۶۸. ↑ عنایة اللّه قهپائی، مجمع الرجال، ج۴، ص۲۵۷، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانی، اصفهان ۱۳۸۴ـ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۶۹. ↑ اختیار معرفة الرجال، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۷۰. ↑ ابن داوود حلّی، کتاب الرجال، ج۱، ص۱۴۴، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم.    
۷۱. ↑ حسن بن یوسف علامه حلّی، رجال العلامة الحلی، ج۱، ص۲۴۱، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۱/۱۹۶۱، چاپ افست قم ۱۴۰۲.
۷۲. ↑ عنایة اللّه قهپائی، مجمع الرجال، ج۴، ص۲۵۷، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانی، اصفهان ۱۳۸۴ـ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۷۳. ↑ محمدبن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۳۹۲، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۷۴. ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبرى (لیدن)، ج۶، ص۲۶۷، طبقات الکبری.


۱۱ - منبع

دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ثابت بن هرمز»، شماره۴۲۱۴.    


رده‌های این صفحه : تراجم | حدیث شناسی | محدثین اهل سنت




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.